28 февраль воқеалари ёхуд Туркияда «Постмодерн тўнтариш» тарихи
Туркия тарихидаги энг муҳим сиёсий жараёнлардан бири сифатида баҳоланадиган 28 февраль воқеалари 1997 йилда содир бўлган. Бу воқеалар анъанавий ҳарбий тўнтаришлардан фарқли равишда, «постмодерн тўнтариш» сифатида таърифланади. Чунки бу жараёнда армия ҳукуматни зўравонлик йўли билан ағдармаган, балки сиёсий ва ижтимоий босим орқали уни йўқ қилишга эришган.
Орқа фон: Туркияда сиёсий муҳит
1995 йилги сайловлар натижасида Нажмиддин Эрбақон бошчилигидаги Исломий йўналишдаги «Рефаҳ» партияси катта муваффақиятга эришиб, ҳукумат тузишга муваффақ бўлди. 1996 йилда Эрбақон Тансў Чиллер бошчилигидаги «Дўстлик» коалицияси билан ҳамкорликда ҳукумат тузди ва Туркиянинг илк исломий қарашларга эга бош вазири сифатида тарихга кирди.
Тўнтариш сабаблари
Эрбақон ҳукумати ҳокимиятга келиши билан бирга, дунёвийликка асосланган турк армияси ва мамлакатнинг секуляр элитаси орасида жиддий ташвиш уйғотди. Унинг Саудия Арабистони ва Эрон каби исломий давлатлар билан яқинлашуви, диний эркинликлар борасидаги ташаббуслари ҳамда айрим диний ташкилотларга ижобий муносабати ҳарбий доираларда норозиликни юзага келтирди.
1997 йил 28 февраль куни Туркия Миллий хавфсизлик кенгаши (МХК) йиғилишида армия раҳбарлари Эрбақон ҳукуматини «лаёқатсиз» деб атаб, ўзининг қатъий талабларини қўйди. Бу талаблар мамлакатда секулярист тизимни ҳимоя қилиш мақсадида ишлаб чиқилган ва ҳукуматнинг фаолиятини жиддий чеклашга қаратилган эди. Қуйида бу талаблардан айримларини келтирамиз:
Диний мактаблар фаолиятини чеклаш;
– Ҳижоб кийган аёлларни давлат муассасаларида ишлатмаслик;
– Диний ташкилотларнинг давлат ишларига аралашувини тақиқлаш;
– Армиянинг дунёвийликни ҳимоя қилишдаги фаол иштироки.
Ҳукуматнинг ағдарилиши
Эрбақон ҳукумати бу талабларга бошда розилик бергани билан, амалий ишлар унинг қудратини заифлаштириб борди. Ҳарбийлар, бюрократлар, ОАВ ва бизнес элитаси биргаликда унинг ҳукуматини обрўсизлантириш кампанияларини бошлади. Мамлакатда оммавий ахборот воситаларида исломий ҳаракатларга қарши тарғибот кучайтирилди.
Оқибатда, Нажмиддин Эрбақон 1997 йил 30 июнь куни истеъфо беришга мажбур бўлди ва ҳокимият секулярист кучлар қўлига ўтди. Бу воқеа анъанавий давлат тўнтаришидан фарқли ўлароқ куч ишлатилмасдан, лекин ҳукуматга қарши босимлар орқали амалга оширилгани учун «постмодерн тўнтариш» деб номланди.
Тўнтаришдан кейинги вазият
Эрбақон истеъфосидан сўнг, Туркияда секулярист кучлар ҳокимиятни ўз назоратига олди. «Рефаҳ» партияси 1998 йилда Конституциявий суд қарори билан таъқиқланди ва Нажмиддин Эрбақон сиёсатдан четлаштирилди. Кўплаб диндор сиёсатчиларга нисбатан жазо чоралари қўлланилди.
Бироқ бу жараённинг узоқ муддатли натижалари Туркия сиёсий саҳнасида янги исломий сиёсий кучларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлди. 2001 йилда Ражаб Тойиб Эрдоған ва Абдулла Гүл каби сиёсатчилар «Адолат ва тараққиёт» партиясини (AKP) тузиб, 2002 йилги сайловларда ғалаба қозонишди.
Хулоса
1997 йилги 28 февраль воқеалари Туркиянинг замонавий сиёсий тарихида муҳим бурилиш нуқталаридан бири бўлди. Бу воқеалар мамлакат сиёсий тизимининг қайта шаклланишига сабаб бўлиб, ҳозирги кундаги сиёсий кучлар мувозанатига катта таъсир кўрсатди. «Постмодерн тўнтариш» деб ном олган бу жараён ҳали ҳам Туркияда кенг муҳокама қилинадиган мавзулардан бири бўлиб қолмоқда.
