Нуриддин Исмоилов асари: “Қасоскор” (52-қисм)

Шундан кейингина Ислом кутилмаганда келган «меҳмонлар» билан кўришди. Шу билан бирга ўзини таништирди.

— Очиғини айтганда, — деди Садир Абдукарим ўғли жилмайиб, — бошқа одам бўлганида, аллақачон кетиб қолган бўлардик. Чунки вақтимиз ўта оз. Биз Марғилондан келяпмиз. Қишлоқларнинг бирортасида бунчалик кўп қолиб кетмадик.

— Сизларни куттириб қўйганим учун минг бор узр. Аммо бошқа иложим йўқ эди. Адашмасам, сиз меҳмонларга бошсиз.

— Ҳа, шундайроқ. Туркистон мухторияти котибиман.

— Жуда яхши. Сўрига чиқайлик. Ёлғиз қоламизми?

— Агар шундай қилсак, яхши бўларди.

— Майли. Аммо менинг қорним оч. Шунга таом айтсам.

— Яхши. Лекин биз еб олдик. Қишлоқ одамлари ниҳоятда меҳмондўст эканлар. Ундан кейин биз бошқа бирорта ҳам қишлоқда бундай тўкинликни кўрмаган эдик. Одамлар ўта ночор аҳволда қолишган. Айримлар очликдан ўлишяпти.

Исломнинг кўзига бирдан ёш келди. Қўли ўз-ўзидан мушт бўлиб тугилди. «Ҳали буларнинг ҳаммасининг ўчини оламиз. Мана шу кунга солгани учун улар бизни бир умр боқишади», дея кўнглидан ўтказди.

— Худонинг марҳамати билан шундай бўлди, — деди Ислом Садир Абдукарим ўғлининг гапларига жавобан.

— Давомли бўлсин. Бундан-да тўкин бўлсин қишлоқ.

— Ҳа. Шундай бўлади. Агар хавф бўлмаса.

Улар сўрига чиқиб ўтиришди. Дарров дастурхон ёзилди. Мойчироқ баландлатилди.

— Мен уруш масаласида келдим, — деди Садир Абдукарим ўғли Ислом билан ёлғиз қолганларидан сўнг.

— Бизга қўшилмоқчимисиз?

— Деярли шундай.

— Бу нима деганингиз?

— Ҳаммасини қон тўкишларсиз ҳал қиламиз.

— Иложи борми?

— Албатта. Мен шу қишлоқнинг оқсоқолига дошқурларни қурол ташлашга мажбур қилганимизни айтдим.

— Қачон? Мен кўрмадим-ку. Ўтган оқшом уларга қарши жанг қилдик. Ҳаммаси қуролланган эдилар.

— Фақат Қўқонда қолганди. Марғилон, Андижон каби шаҳарларда дошқурлар қизил аскарлар сафидан чиқарилди. Улар маҳаллий аҳоли билан инқилобчилар орасига совуқлик солишган. Бошқача айтганда, қўлларига қурол тегиб қолганидан сўнг билганларини қилишган. Уларнинг ҳаммасини ўзингиз яхши билсангиз керак. Чунки ҳаракатларингизнинг асосий қисмида айнан улар йўқ қилинган.

— Хўш, кейин-чи?

— Урушни тўхтатишингиз керак. Агар шундай қилмасангиз, Туркистон мухториятини тузолмаймиз. Тузолмасак, ҳеч қачон уруш тўхтамайди. Англия, Олмония қурол-аслаҳа билан, Венгрия жангчилар билан большовойларни қўллаб турибди. Бундай пайтда бизга сиёсатдан ўзга йўл қолмайди…

— Кучсизланиб қолгач, улар исталган пайтда бизнинг бошимизга бостириб келишлари ва яна бор-будимизни тортиб олишлари мумкин, — деди Ислом.

— Қанақа қилиб? Ахир биз — Туркистон мухторияти алоҳида давлат бўламиз…

— Қўшинсиз, қуролли кучларсиз… Шундайми?

— Биз инқилобчилар билан келишувга эришамиз.

— Хомтама бўлманг. Ҳеч вақога эриша олмайсиз. Гарчи шу пайтгача дошқурлар бор ифлосликларни қилишган эса-да, уларнинг тепасида жуҳудлар туришибди. Жуҳуд шундай маккор махлуқки, ундан ҳеч қачон яхшилик кутиб бўлмайди.

— Аммо, дўстим, халқ қирилиб кетади. Мен сизга уларнинг нақадар қудратга эга эканликларини айтдим. Аэропланларга қандай қилиб бас кела оласиз? Фрунзенинг ўзи келяпти.

— Аэропланнинг ҳам нозик жиҳатлари кўп. Инглизлар тўплар ёрдамида уларни уриб туширишади. Айтганча, мен ҳам шуғулланиб кўрганман.

— Лекин ўша тўплар сизда йўқ-ку. Бунинг устига, битта-иккита аэроплан эмас, уларнинг саноғи ўндан, эҳтимолки, йигирмадан зиёд. Лекин, дўстим, халқни ўйлайлик, бекордан-бекорга одамлар қирилиб кетади. Ўзи шундоқ ҳам жуда кўп юртдошларимиздан айрилдик. Марғилондаги, Қўқондаги воқеаларни яхши биласиз.

— Мухторият экансиз. Сиёсий тузилма экансиз. Нега Бухоро амирлигидан ёрдам сўрамадингиз? Ахир улар ҳозирча тинч-ку.

Садир Абдукарим ўғли кулди. Сўнг бошидан кепкасини олиб кафтига урди.

— Айтсам, ишонмайсиз. Лекин… Ишонасизми, Амир Олимхон хотин талашиб юрибди! — деди у жаҳл билан.

— Нима?! Хотин?! Қанақасига? Унинг хотинлари озмунчами? Бунинг устига, канизаклари бор. Ўйлаб гапиряпсизми?! — деди жаҳли чиққан Ислом.

— Агар ўйлаганимда, ичимдан тўқиганимда, майлийди. Аммо бор ҳақиқат худди мана шундай. Ҳозирда инқилобчилар билан яхшигина ош-қатиқ бўлиб олган, ўзи чет элда ўқиган бир одам кўз остига олиб юрган қизни Амир Олимхон ўзига хотин қилиб олибди. Кейин ўша одам… Унинг оти Файзулла. Ўзи хўжалардан. Ўша одам: «Мен сени тахтингдан ағдараман!» деб қасам ичган. Ағдаради ҳам. Сабаби, хотинларга ва тиллаларга тўймайдиган амир хонликни тамом қилган. Одамлар оч-наҳор, кафангадо. Аммо унинг хазинаси олтинга тўла. Ундан кейин шу пайтгача чор Россияси унинг инон-ихтиёрини олиб қўйган эди. Амир ҳатто хон саройидаги мажлисларни император қўйган маслаҳатчи жуҳудсиз ўтказмас эди… Хуллас, у ёғини гапирсам, гап кўп. Аммо шунга қарамай, Мадаминбек Амир Олимхондан ёрдам сўради. Бироқ амир кўмак бермади. Шундан сўнг қўрбоши Афғонистон подшоси Омонуллахон билан боғланди. Лекин ундан ҳам нажот чиқмади. Шундай экан, дўстим, сиз билан мен бир-биримизга қўл бермасак, бир ёқадан бош чиқармасак, эрта бир кун бу тупроқларда яшайдиган одамнинг ўзи қолмайди. Уволи эса сиз билан мени тутади.

Ислом ўйланиб қолди. Садир Абдукарим ўғлига розилик берай деса, унга ҳеч нарса маълум эмас. Йўқ дейдиган бўлса, Садир Абдукарим ўғлининг гапларида жон бордай. Аммо, барибир, кучли армиясиз бир нарсага эришиб бўлмайди. Буни ёш бола ҳам билади. Булар бўлса қуруқ сиёсат билан алоҳида мустақил давлат барпо этишмоқчи.

— Сиз билан эртага гаплашамиз. Тўғрисини айтганда, ўйлаб, бир қарорга келиб олишим керак.

Ислом Туркистон мухторияти вакили билан хайрлашиб, уйига кетди. Абдужаббор жиянига ҳамроҳлик қилди. У жияни вакил билан гаплашаётганда, нарироқда ўтирганди. Вакилнинг шериклари билан у ёқ-бу ёқдан гаплашган бўлди, аммо бутун ўй-хаёли бу ёқда бўлганлиги боис, уларнинг суҳбати унчалик қовушмади. Бу ёқдаги суҳбатга эса қўшилолмади. Ичи қизиди. Шундай бўлса-да, сабр қилди.

— Энди нима бўлади? — дея сўради у жиянидан улар гузардан бироз узоқлашганларидан сўнг.

— «Ишон, аммо текшириб кўр», деган гап бор, тоға. Менимча, бирдан кўниб қўйсак, унчалик ҳам тўғри бўлмас. Аввало, бу одамни ҳеч ким танимайди. Кутилмаганда келиб қолди. Гаплари эса маънилига ўхшайди. Яна анча нарсадан хабари ҳам бор экан. Иккинчи томондан, бекордан-бекорга қон тўкилмаслиги керак. Агар у айтган йўл билан бирор нимага эришадиган бўлсак, уларнинг ишларига халақит бермай турганимиз маъқул. Янаям эрталаб бўлсин, унгача бошқа бир нима кўнгилга келиб қолар, — деди Ислом.

— Ҳа-а, роса чарчадинг. Темирданмассан-ку. Ундан кейин келинга айт, хафа бўлмасин. Жаҳл чиққанда қаттиқроқ уришиб юбордим.

— Тоға, сиз тартибга чақириб қўймасангиз, ким қилади? Аввало, сизга раҳмат. Ҳали бориб, ўзим яна бир гаплашаман. У ёқда гаплашолмадим, ҳисоб. Одамлар кўп эди. Ноқулай бўлди. Бўлмаса, эртага бомдоддан кейин гаплашиб оламиз.

Аммо уларга бомдоддан кейин кўришиш насиб этмади. Ҳамма жангу жадал билан, қишлоқни, юртни душмандан сақлаб қолиш билан овора бўлиб турган пайтда, Жумақул Марғилонга кетган эди. Унинг кетганини биров сезмади. Йўқолиб қолганига ҳеч ким эътибор қилмади. У эса бориб, роса расвогарчиликлар қилди. Қишлоқни, Исломни, Абдужабборни сотди. Олдин худди ўзига ўхшаган одамни топди. У қизил аскарлар сафида эди. Рус тилини наридан-бери биларди. Унинг ҳам оти Йўлдош экан. «Охунбобо чорикорнинг фарзандиман», деди у. Кейин Жумақулдан ҳамма маълумотларни олгач, ўзининг Якуб (Ёқуб) исмли дўстига — қўмондонига етказди. Якубнинг бирдан кўзи ола-кула бўлди.

— Ҳали ўшамикан шунча қирғинбаротларни қилган? Сенга катта раҳмат, аравакаш дўстим! Хабарчи ҳеч қаерга кетиб қолмасин. Биз билан бирга боради. Айтганча, у ҳам худди сенга ўхшаган чоракорми? — деди.

— Ҳа, худди шундай. Отаси-ю онаси кимлигини билмайди. Ғирт етимликда катта бўлган. Бунинг устига, кўзини очиб дунёни кўрибдики, бир бойнинг қули, — дея жавоб қилди Йўлдош ҳозиржавоблик билан.

— А-а, шунақами? Унда айни бизбоп экан. Худди шунақаларни қидириб юргандик. Менга қара, у қишлоқнинг каттаси бўлади. Агар калласи яхшироқ ишласа, бир нечта қишлоқни унга бериб қўямиз. Мен марказдан хабар олдим. Тезликда колхозлаштириш тўғрисида. Колхоз бўладими, демак, унга раис керак. Раис ҳеч қачон бой-бадавлатдан, ер эгасидан бўлмайди. Йўқсилдан, бечорадан бўлади. Биз ўроқ ва болға давлатини тузяпмиз… Ҳа, айтганча, сен ҳам тайёргарлигингни кўриб тур, юқорилаб кетасан. Катта амалнинг бошини тутасан. Номинг тарихда қолади… Кейин яна бир гап. Қўқондан шошилинч хабар келган. У ердаги ҳарбий қисмга ҳужум уюштирилган. Гарнизон деярли бор-будидан айрилган. Агар сенинг гапларинг тўғри бўлса, у аблаҳни тезда қўлга олиш керак… Чет элда, айниқса, капиталистик давлатда ҳарбийликка ўқиб келган одам ўта хавфли бўлади. Энди ўртоқни чақир!..

— Ўртоқ?! — дея ҳайрон бўлиб сўради Йўлдош.

— Ҳа. ўртоқ. Бугундан, ҳозирдан бошлаб!

Йўлдош ичида кулди. Илло, у қизғанди. Нимани қизғанганини ўзи ҳам билмайди. Яна унинг назарида Жумақулнинг «ўртоқ» бўлишига ҳали бироз бордай эди…

Якуб Жумақулга бошдан-оёқ қараб чиқди. Унинг жанда чопонининг йиртиқ жойларини ушлаб тортди. Йўлдошга кўрсатди.

— Қачонгача? Қачонгача бу мана бунақанги чопонда юради? Бу чопонга камида ўн йил бўлган. Балки, бу чопон Жумақулга қайсидир қулдан мерос қолгандир. Шундайми? — деди ўзбекчани бузиб гапириб.

— Ҳа, шундай, — дея жавоб берди Жумақул Йўлдошдан олдин.

Аслида эса, бу чопонни яқин йиллар ичида биров киймаган. Ҳа, Жумақулнинг хўжайини ўта хасис одам бўлган эди. Бироқ у Жумақулга йилда бир марта — ҳайит куни кийим-бош олиб берарди. Жумақулнинг чопонининг бир жойи ҳам йиртилмаганди. Аммо у бу ёққа келишидан олдин атайин оғилхонада ётган жанда чопонни кийиб олди.

— Ана кўрдингми? Менга қара, сен ўзинг қул бўлган, ўзинг умрингнинг ниҳоятда қийин кунларини ўтказган қишлоққа бошлиқ бўласан! — деб Якуб Жумақулнинг елкаларидан ушлаб ўзига қаратди.

— Оқсоқол бўламанми? — дея сўради ранги бироз оқарган Жумақул.

— Оқсоқол деган сўз ўтмишда қолади. Сен раис бўласан.

— Раис? Нима у?

— Ҳали ҳаммасини билиб оласан. Сени ўзимиз ўқитамиз. Сен йўқсилларни бойлардан устувор қиласан. Сен ўртоқ Лениннинг ниятини амалга оширувчилардан бўласан!

Жумақул ҳеч балога тушунмади, лекин иржайди. Сал кўкрагини кўтарди…

(Асарнинг давомини бироздан кейин ўқийсиз)

Эслатма: Ушбу асар қисмларга бўлинган ҳолда сайтда тўлиқ эълон қилинади.

Асар «Ҳордиқ плюс» газетасидан олинди.

Айни пайтда «Ҳордиқ плюс» газетасида ёзувчи Нуриддин Исмоиловнинг «Тасқара» номли асари чоп этилмоқда.