Нуриддин Исмоилов асари: “Ўлим жазоси берилсин!..” (111-қисм)
— Тушундим, — дея хотиржам жавоб қилди Фазлиддин.
— Нимани тушундинг? — дея пешонасини тириштирди терговчи.
— Олимлигим ва бошқа бало-баттарларимнинг икки тийинга қимматлигини.
— Билардим ярим оғиз гапимдан ҳамма нарсани тушуниб олишингни. Ҳар қалай, озми-кўпми ўқигансан-да… Менга қара, илгари таниш-билишларинг шунчалик кучли бўлганмидики, курсдан курсга кўп сакраган экансан…
— Билмадим, шундай бўлган, шекилли.
— Лекин бу ерда таниш-билишчилик кетмайди. Ундай нарсага мен йўл қўймайман. Аммо бу ердаям сакрашинг мумкин. Масалан, беш йил бериладиган жойда ўн йил, ўн йил бериладиган жойда ўн беш йил. Фақат буниси бошқачароқ бўлади. Бунисида кесилиб кетасан. Агар айтганларимга кўнмасанг.
Фазлиддин кулди.
— Иложи бор экан-ку. Кесилиб кетмас эканман-ку. Таниш-билишчилик йўқ дейсан. Сен ўзинг таниш-билишчилик қилиб турибсан-ку.
— Ким билан қилдим таниш-билишчиликни?! — дея ўдағайлади терговчи.
— Мен билан. Айтганимга кўнсанг, дединг. Демак, айтганингга кўнсам, ҳозироқ қўйиб юборасан. Шундайми?
— Шундай.
— Ана. Мен илгариям худди мана шунақа қилганман-да. Курсдан курсга сакраб кетаверганман.
— Балки, профессорлик дипломингни бекор қилиб юборармиз…
— Бунинг иложи йўқ. Қўлингдан келмайди.
— Нимага келмас экан?!
— Чунки мен унақа дипломни чет элда олганман-да. Лондондан. Лондонга сенинг кучинг етмайди. Ёки етадими?
— Керак бўлса, етади.
— Керак бўлмаса-чи?
— Майнабозчиликни йиғиштир. Мен сенга ёш бола эмасман, гап бундай… Битта иш қиламиз. Сенга зўр маош бериладиган иш бор. Агар шуни қиламан десанг, шу куннинг ўзидаёқ қўйиб юбораман.
— Йўғ-э, қанақа иш экан? — дея кесатди Фазлиддин.
Лекин унинг кесатганини терговчи сезмади. Тўғрироғи, сезишни истамади у. Унга дўқ-пўписа қиласан, қўрқитасан, бизга ишлашга кўндирасан, дейишганди. Бечора Фазлиддин: «Майли, мен шу ишни қиламан», деса, олам гулистон эди. Бунинг учун истаганча кесатсаям терговчи рози. Чунки бу шўринг қурғурнинг ўзи ҳозир Фазлиддиндан баттар аҳволда. Чунки у амалини жонидан ортиқ яхши кўради…
— Завод фаолиятини давом эттиради. Сен эса шу заводда ишлайсан. Бунинг учун энг катта ойликни сен оласан. Ҳатто директор ҳам сендан кўп ойлик олмайди. Агар шунга кўнсанг, ҳозироқ қўйиб юбораман. Керак бўлса, чўмилиб чиқасан. Шашлик-пашлик ейсан. Янги кийим-бош берилади. Сартарошни чақирамиз, у соч-соқолингни олиб қўяди…
— Тўхта, тўхта, тўхта! Қандай завод у? — дея ўсмоқчилаб сўради Фазлиддин.
Терговчи унга еб қўйгудек тикилди.
— Келишдикми? — дея сўради Фазлиддиннинг саволига жавоб бермай.
— Йўқ. Келишмадик. Келишолмадик! — деди Фазлиддин қатъий.
— Унда ишга киришамиз биз. Манави олдимдаги «дело» сеники. Завод директоридан тортиб, оддий ишчигача бўлган одамларнинг тушунтириш хатлари, аризалари. Ҳаммаси сени пора олганликда айблашган. Эллик саккизта одам. Демак, порахўрликда айбланасан. Бу бир. Иккинчидан, катта миқдордаги валютани ташқарига чиқариб юборгансан. Учинчидан, заводда ишлаган тўртта қиз сени шилқимлик қилганликда айблаган. Улардан иккитасини зўрлагансан. Ҳамма ҳужжатлар бор. Керак бўлса, расмга ҳам туширилган. Рад қилиб бўлмайдиган далиллар тўпланган. Агар қўйилган айбловларга бериладиган жазоларнинг ҳаммаси қўшиб чиқилса, бир умрга қамаласан. Аслида, умринг етмайди. Лекин илож қанча? Мен фақатгина учтасини айтдим. Унга яна қўшимча қўшиш ҳеч гапмас…
— Энди бу ёғи туҳмат, — деди мияси қизий бошлаган Фазлиддин.
— Эҳтимол, сенга шундайдир. Аммо биз далилларга ишонамиз. Далиллар бизга гапиради. Қоғозлар гапиради ва уларга биз ишонамиз. Чунки улар алдамайди…
— Ёлғон, бари ёлғон!
— Рост. Ҳаммаси рост. Яқинда судинг бўлади. Сенинг иқрор бўлиш-бўлмаслигинг кейинги масала. Керак бўлса, «шесть» секундда иқрор қилиш ҳам қўлимиздан келади.
Фазлиддин кўзларини юмди. Ичида тиловат қила бошлади.
— Келишдикми? — дея сўради сўроқ қилувчи.
Фазлиддин жавоб бермади. Садо чиқармади.
Шундан кейин конвой чақирилди…
Фазлиддин ўзига келиб олиши учун зулмат хонада уч соатдан зиёд вақт ўтказди. Босимни енгиш осон кечмади. Кўп тиловат қилди, ҳадисларнинг олдин арабчасини, сўнг ўзбекчасини ўқиди. Хона бўйлаб юрди. Таҳорат олди. Намоз ўқиди. Ана ундан кейин аста-секинлик билан… У терговчининг сўзларини унинг ёнидан чиқаётганидаёқ эсидан чиқарганди. Бироқ унинг ортида турганларнинг ниятлари уни эзарди…
— Ассалому алайкум!
Фазлиддин шу заҳоти овоз келган томонга қаради. Нодирни кўрди. Юзида табассум пайдо бўлди. Бироқ ҳали қоронғиликка ўрганмаган Нодир табассумни кўрмади.
— Ва алайкум ассалом. Буни қара, сенинг келишингни кутадиган бўлибман, — деди Фазлиддин.
— Аслида, олдинроқ келмоқчийдим. Лекин сизни терговда дейишди. Сизга бир нималар бериб юборишди, — дея пичирлади Нодир.
— Ким? Нима экан? — деб сўради Фазлиддин ҳайрон бўлиб.
— Ейдиган, ичадиган нарсалар. Сизнинг уйингизда кўп бўлган, сизнинг суҳбатингизни кўп олган бир одам. Янга яхши экан. Акангизнинг кичкина қизи билан турган экан. Мендан хавотир олмасин, дебди. Ўзига эҳтиёт бўлсин, дебди. Кейин ўз қўллари билан ош дамлаб бериб юборибди. Сиз қўй гўштини яхши кўраркансиз. Шу қўй гўштидан. Кейин помидор салат ҳам. Ҳовлингиздаги помидордан тайёрланган салат. Узум ҳам берибди…
Нодир сўзлаяпти-ю, Фазлиддиннинг кўзи ёшга тўляпти. «Ўзингизнинг хотинингиз…», «ўз қўли билан», «ўзингизнинг помидорингиз, узумингиз…» Буларни эшитиш Фазлиддинга чексиз-чегарасиз соғинч ва завқ бераётган эди.
— Майли, домла, мен нарсаларни манави ерга қолдириб кетаман. Лекин бир соатда қайтаман. Тез енг. Чунки кўриб қолишса бўлмайди, — дея шивирлаб гапирган Нодир чиқиб кетди.
Фазлиддин, аслида, шубҳаланиши, «ўйинчилар»нинг навбатдаги ўйинлари бўлса керак, деб ўйлаши керак эди. Шундай деб ўйлаганди ҳам, токи ўзининг… Ахир у ўзи етиштирган помидор ва узумни бир кўришдаёқ танийди. Малоҳат тайёрлаган ошнинг мазасини ҳам дарров билади. Шу боис шоша-пиша ейишга тушди. Бироқ ҳаммасини ейишнинг иложи бўлмади. Қорни кичкина бўлиб қолибди. Ўзи кичкина эди, баттар кичрайибди…
Нодир келганида қолганини бериб юборди. Яхши одамларга қилган яхшиликлари учун раҳмат айтиб қўйди. Сўнг кўнгли бир қадар кўтарилиб, яна таҳорат олди-да, намоз ўқишга киришди…
Навбатдаги сафар уни сўроққа чақиришганларида, дўқ-пўписалардан кейин «формулани ёзиб бер», дейишди. Фазлиддин ичида маза қилиб кулди. Ахир унинг формуласини унинг ўзидан бошқа ҳеч ким тушунмайди-да. Шунинг учун дарров ёзиб берди.
— Ишламасанг ишлама, шундай пулдан воз кечдинг-а? Бу ёғи эркинлик кутиб турганди. Ҳурмат-эътибор кутиб турганди. Сен бўлсанг… Хуллас, баттар бўл. Энди судда кўришамиз. Ёзган формулангнинг ҳурмати сени бошқа камерага ўтказишади!..
Фазлиддиннинг олгани шу бўлди. Мукофоти шу бўлди…
Аммо орадан ҳеч қанча ўтмай, яна ҳаммаси аслига қайтди. Чунки унинг ўрнини босмоқчи бўлган олимнинг формулага кўзи тушгани заҳоти капалаги учди. «Мен тугул, дунёнинг манаман деган кимёгари ҳам бу формулани тушунолмайди. Домла ҳаммасини аллақачон ўзига мослаштириб олган экан. Ягона йўли — унинг ўзи шу ишни қилиши. Агар формулани тушунтириб берса, шундагина ишлаш мумкин. Аммо бундай қилмаса керак», деди.
Кейин яна Фазлиддин сиқувга олинди. Терговчи ўзгарди. Бошқа бир хушмуомала одам уни сўроққа тутди. Бироқ фойдаси бўлмади. Шундан сўнг уни тоққа олиб кетишди. Аёллар хизматида бўлишди. Хушомад қилишди, суйкалмоқчи бўлишди. Бироқ фойдаси тегмади… Шундан кейин уни суд қилишди. Кичкина бир хонада, ҳеч бир гувоҳларсиз бўлди суд. Унда қози билан Фазлиддингина иштирок этди.
* * *
Қози ҳукмни ўқишдан олдин бирдан юмшади.
— Домла, тарихингиз роса қизиқ экан. Тўғрисини айтганда, унча-бунча жиноий ишни ўқиб чиқмайман. Хулосасига кўз югуртириб чиқаман, тамом. Аммо сизникини бошидан охиригача ўқидим. Роса берилиб ўқидим. Олдинига ҳавасим келди. Кейин ачиндим. Жаҳлим чиқди. Ўжарлигингиздан. Агар ўжарлик қилмаганингизда, шу кунлар бошингизга тушмасди.
Фазлиддин унинг сўзларига кулди.
— Ҳа, майли, ота-онангиз ўтиб кетган экан, хотинингиз, болаларингизга ичингиз ачимадими, домла? — деди қози Фазлиддиннинг кулганига ҳайрон бўлиб.
— Худо ҳар бир бандани ўзининг ризқ-насибаси билан яратган. Бировнинг насибасини иккинчи бир одам ҳеч қачон ололмайди. Умр ҳам насиба. Менинг умримни сиз яшамайсиз, сизникини мен яшамайман. Шундай экан, ҳамма пешонасига ёзилганини кўради.
— Шундай-ку-я, лекин… Майли, домла, мен ҳукмни ўқиб қўявераман. Олдинига сизга ўлим жазоси тайин қилинганди…
— Ўлим бекор бўлганди-ку, — деди Фазлиддин қозининг гапини бўлиб.
— Ҳа. Ҳозир ҳам йўқ. Бироқ йўли кўп, домла. Йўли… Ўта заҳарли жойда ишлайсиз. Олти ой, бир йил ўтади, қарабсизки, тайёр бўлиб турибсиз… Аммо сўнгги лаҳзада бу жазо ўзгартирилди. Сургунга…
— Сургунга?! — дея баттар ҳайрати ошди Фазлиддиннинг.
— Ҳа. Униям йўқ демоқчимисиз? Бор. Бу ердан ҳайдаласиз. Қишлоғингизга. Қишлоғингизда бегона одамдай юрасиз. Ҳеч ким сиз билан кўришмайди. Ҳеч ким сиз билан гаплашмайди. Фақат хотинингиз бўлади ёнингизда… Азоб, домла, азоб. Қариндош-уруғингизнинг орасида бегона бўлишингиз азоб… Биз суриштирдик, укангиз бор экан, Баҳодир. Ўша янги уй қурган экан…
— Отамнинг уйи бор. Ҳеч қурса отамнинг уйига…
— Нималар деяпсиз? Энг енгили қилинди сизга. Ҳалиям қанча обрўли одамлар аралашди. Агар ўшалар аралашмаганларида… Қўйинг, у ёғини чувалаштириб ўтирмаймиз… Сизга кийим-бошни хотинингиз олиб келади. Унгача ҳаммомга тушиб оласиз. Икки кундан кейин махсус машинада кетасиз…
Фазлиддиннинг ўпкаси тўлди. Ўкириб юборишига сал қолди…
* * *
Унга кийимларини олиб келишди. Ана шунда Фазлиддиннинг кўзларидан ёш оқди. У тишларини бир-бирига маҳкам босиб унсиз йиғлади. Сўнг қўллари титраб, келтирилган кийим-бошни юзига босди. Малоҳатнинг ҳидини туйди… Аёли ҳам шундай қилган эди. Беришидан олдин кийимларни маҳкам бағрига босганди. Кийимларга кўз ёшларини артганди.
Фазлиддин ғалати аҳволга тушди. У қанча кўз олдига келтиришга ҳаракат қилмасин, барибир, Малоҳатнинг чеҳрасини эслолмади. Бутун китобларни, қанчадан-қанча ҳам кимёвий, ҳам физикавий формулаларни ёддан биладиган одам ўзининг энг яқинини, ҳаётдаги йўлдошини хотирасидан чиқариб қўйганди. «Ие, — деди ўзига ўзи, — бу ёғи неча пулдан тушди энди? Нега бундай бўлди? Агар рассом бўлганимда, бемалол Малоҳатнинг сиймосини ярата олардим, деб ғўдайиб юрардим. Ваҳоланки, ҳатто сочининг ранги ҳам ёдимда қолмаган экан-ку. Қанча вақт кўришмадик, икки… Йўқ, тўрт ой-у ўн саккиз кун. Ҳа, худди шунча кун. Бор-йўғи шунча. Мен бўлсам уни эсимдан чиқариб қўйибман. Худо кўрсатмасин, мабодо бир-икки йил учрашмаганимда нима бўларди? Мутлақо бегоналашиб кетарканман-да…»
У шуларни кўнглидан ўтказаркан, ўксинди…
(Асарнинг давомини бироздан кейин ўқийсиз)
