Нуриддин Исмоилов асари: “Ўлим жазоси берилсин!..” (99-қисм)

У алданишга мойил бўлиб қолганди. Сабаби маккорлик чегарасидан аллақачон жуда узоқлаб кетганди. Атрофидагиларнинг деярли ҳаммаси ўзига ўхшаганлар эди. Бунинг устига, замон ўзгарганди. Бошқача айтганда, тулкининг замони келганди. Одамлар бир-бирларини киприк қоқмай алдаб кетаверар ва бундан виждонлари заррача бўлсин қийналмасди. Аслини олганда, виждон деган нарсанинг ўзи ҳам йўқ эди. Қўрқоқлик деган нарса бутун бўй-басти билан тик оёққа турган эди.

Фазлиддиннинг пули кўп эди. Пулларининг жуда катта қисмини Лондон банкида сақларди. У пуллар чет элдан оладиган маошлари эди. Камол Шоннинг қистови билан Фазлиддин Англия банкидан ҳисоб-рақам очиб, ойлигининг деярли ҳаммасини шу ёққа қўядиган бўлганига ҳам ўн икки йил бўлганди. Бу орада унинг маоши беш марта оширилди ва эндиликда у уч юз ўттиз минг евро оларди. Шунинг йигирмасини уйига кўтариб келар, қолгани банкдаги ҳисоб-рақамга тушарди. Шунинг учун ҳам у бойиб кетди. Албатта, бу ердаги цехдан оладиган дивиденди ва университетдаги моянаси бунга қўшилмайди… Шунга қарамасдан, Фазлиддин илгари қандай бўлса, шундай юрарди. Уйида ҳам ортиқча нарса йўқ эди. Албатта, музлаткичидан гўшт ва бошқа егуликлар аримасди. Бироқ у эрмакка машина сотиб олавермас ва ҳатто Малоҳатни ҳам кунда кийинтиравермасди…

Ана шундай кунларнинг бирида алданиб қолди-да. Бунга, аввало, ўзи сабабчи. Университетнинг тўртинчи марта алмашган раҳбари юбилей қилиб қолди. Олтмиш беш ёшлигини ресторанда нишонлади у. Унга ҳамма қатори Фазлиддин ҳам борди. Четдаги столлардан бирига, ўзининг ҳамкасблари ёнига ўтирди. Ректор жуда нозиктаъб одам эди. Шовқин-суронни ёқтирмасди. “Домлалар суҳбат қилиб, маза қилиб ўтиришсин”, деди у ва юбилейини ўтказиб беришга классик, оғир қўшиқ айтувчи артистларни таклиф қилди.

Иш унинг режасидагидай кечди. Домлалар олдинига озроқ қизишиб олдилар, ана ундан кейин бир-бирларига навбат бермай гапиришга тушдилар. Бундай ичимликлар бор жойда Фазлиддин ўтиролмас эди. Аммо ҳозир вазият шундай эдики, туриб кетишнинг сира иложи бўлмасди. Шу боис чидашга мажбур бўлди. Кейинроқ эса унинг калласига ғаройиб ўй келиб қолди. «Мен уларни ичкилик ичишдан чалғитаман», деди ўзига-ўзи ва бир пайтлар қилган ихтиросини гапира бошлади. Бу ҳали айтганимиздай, водороддан энергия олиш эди.

— Шундай ажойибки, ундан нафақат электр олса бўлади, балки табиий газнинг ҳам ўрнини босадиган маҳсулот у, — деди Фазлиддин кўзлари ёниб.

Даврадагиларнинг ҳаммаси унга ажабланиб қарашди.

— Домла, — деди замдекан, — катта олим эканлигингизни жуда яхши биламан. Қолаверса, сизнинг салоҳиятингиз бутун дунёга аён. Аммо водород масаласида сал бизни камситгандай бўлдингиз-да.

— Йўқ, унақамас. Мен водороднинг жуда арзон, айтиш мумкинки, текин олиш йўлини топганман. Ҳозир уйимда табиий газдан фойдаланмайман. Бунинг ўрнига сувни ишлатаман. Уни парчалайман. Сўнг водородини ёқаман. Қолаверса, электрни ҳам шундан оламан.

— Домла! — дея кулди кафедра мудири. — Ростини айтганда, сизга анча-мунча ҳасад қилиб юргандик. Англияда жуда катта маош оласиз. Университетдан оладиганингиз ҳам кам эмас. Бунинг устига, гуллаб-яшнаётган цехингиз ҳам бор. Буларнинг ҳаммаси устига яна текин газ ва чироқ бўлса, бойлигингизнинг чек-чегараси йўқ экан.

Кафедра мудири — профессор. Қориндор. Соқол-мўйлов қўйган. Унинг уйида кичкина цехи бор. Фақат у спирт чиқаради. Махсус спирт. Техник спирт. Лицензияси бор. Айтишларига қараганда, ёмон даромад қилмайди. Шунингдек, қўлбола вино ҳам тайёрлайдики, уни ўзининг энг яқин танишларига сотади. Аммо униям сифати зўр. Мутлақо кимёвий модда ёки шакар қўшмайди. Узумнинг ўзидан олади.

Профессорнинг сўзлари Фазлиддинга оғир ботди. Бироқ у жилмайди:

— Ана шу текин нарсани ҳаммага қилсак, деяпман…

— Домла, лекин ёмон писмиқ одам экансиз. Шуни шунча вақтдан бери яшириб юрибсизми? Айтганингизда, аллақачон биз ҳам уйимизга ўрнатиб олган бўлардик. Аммо патент олиш керак. Кейин харажати, эҳҳе, тасаввур қилиш қийин, — деди Фазлиддиндан ўн ёш катта, яқингинада докторлик диссертациясини ҳимоя қилган Акбарали Бердиқулов.

— Ректор…

— Шошманглар, — деди янги бўлган декан, — домланинг мана шу ихтироси учун ҳам битта-битта олайлик…

«Оббо, — дея кўнглидан ўтказди Фазлиддин, — мен буларни ичишдан чалғитмоқчи бўлсам, булар менинг шарафимга ичишмоқчи-ку».

— Профессоргаям қуйинглар. Эллик грамм билан ҳеч нима ўзгариб қолмайди, — деди декан ғўдайиб.

У Фазлиддинни яхши билмайди. Чунки бошқа институтдан яқинда келган.

— Унда мен ташқарига чиқиб, бир ҳаво алмаштириб келай, — деди қовоғи уйилган Фазлиддин. — Эрталаб сал бундайроқ нарса еб қўйганман, шекилли, безовта қиляпти.

— Эй-й, — деди декан, — давоси эллик грамм-да.

— Раҳмат.

Фазлиддин бошқа сўз айтмади. Ўрнидан турди.

Албатта, кетганидан кейин уни ғийбат қилишди. Домлалар Фазлиддиннинг ичкиликдан мутлақо йироқлигини, ичкилик бор жойда ўтирмаслигини, шунингдек, бироз ғўдайган, кеккайганлигини, бундай феъли билан бошқа жамоада ишлай олмаслигини гапиришди. Декан эса шунчаки қўлини силтаб қўйди…

Фазлиддиннинг ўша даврада айтган гапи ректорнинг қулоғига етиб борибди. Орадан икки кун ўтгач, у Фазлиддинни ёнига чақирди. Фазлиддин котибанинг ёнига етишга, ундан ректорнинг хонасига киришга рухсат сўрашга ҳам улгурмади.

— Бизнинг шундай азиз домламиз рухсат сўрайдими? Сиз, керак бўлса, эшигимни тепиб киришга ҳақлисиз! — деди ректор ва қучоғини очди.

Фазлиддин бундай мулозаматни мутлақо кутмаган эди. Илло, у илгари ҳам тахминан ўн марта ректор билан кўришган, бироқ ҳаммасида ректор ҳазратлари шунчаки қўлининг учини бериб қўйганди. Бу сафар эса мана бундай. Фазлиддин хижолат бўлганидан бироз қизарди.

— Қани, ичкарига, — дея ректор Фазлиддинни қўлтиқлаб хонасига бошлади ва шу ҳолда котиба томонга қараб:

— Биров безовта қилмасин, — деб тайинлаб қўйди.

Ректор айланиб-ўргилиб, Фазлиддинни кираверишдаги қора чарм диванга ўтқазди. Ёнига ўзи ҳам ўтирди. Фазлиддин шундан билдики, ректор ўзига тегишли бўлган илтимосни айтади ёки шунга яқин таклифи бор, илло, бошқа пайтлари уни расмий қабул қилиши тайин эди.

— Мен сизга айтсам, сизда ажойиб ғоя бор. Яна такомилига етган ғоя! — деди ректор тантанаворлик билан.

— Домла, қандай ғоя? — дея сўради Фазлиддин ҳеч нарсага тушунмай.

— Ўзингизни гўлликка солманг, профессор. Чет элда сизни шундай чақиришларига аминман. Сувдан водородни ажратиб олиш ва уни ёқиш орқали электр энергиясига эга бўлиш.

Фазлиддиннинг хаёлига яшин тезлигида ректорнинг туғилган кунига бағишланган базм ва унинг ҳамкасбларини ичишдан қайтариш учунг айтган сўзлари келди.

— Ҳа, эсимдан чиқибди, — деди у.

— Яшанг. Мен шуни амалга оширишни сизга тавсия этаман.

— Аммо бунинг учун…

— У ёғидан хавотир олманг. Мен вазирликка чиқаман ва ҳамма ишни ташкиллаштираман. Азбаройи холис. Ният жудаям эзгу. Чунки гарчи мен сиз билан кўп мулоқотда бўлмаган эсам-да, хатти-ҳаракатларингизни кўриб, бойлигу шон-шуҳрат орқасидан қувмайдиган одамлигингизни билдим. Шундай экан, сиз ўзингиз ўйлаган нарсани, керак бўлса, айтиш мумкинки, улкан заводни қуриш режасини қилинг. Мен бўлсам, уни қаерга жойлаштириш ва унинг учун рухсатнома олиш билан машғул бўламан.

— Аммо, домла, мен завод ҳақида ўйлаб ҳам кўрмаганман.

— Энди ўйлаб кўрасиз ва бу ишни жадаллик билан… Тўхтанг, подадан олдин чанг чиқармайлик. Ҳайдовчимнинг уйида битта «Москвич» машина бор экан. Аввал шунга ўша сиз айтган нарсаларни ўрнатиб, натижасини кўрсак, ана ундан кейин бирорта ишни бошласак, нима дейсиз?

— Менимча ҳам, худди шундай қилиш яхшидир. Ундан кейин дарров завод қурмасдан олдин машиналарга хизмат кўрсатиш сервисларининг бирортасини ижарага олиб, ана шу ерда синов ўтказсак, менимча…

— Ҳа, ўлманг, — дея Фазлиддиннинг гапини бўлди ректор, — ана шундай қилиш керак. Мен бошида сал ҳовлиқмалик қилдим, бунинг учун сиздан узр сўрайман.

— Домла, сиз шошмадингиз, тўғри айтдингиз.

— Хўп, ишни қачон бошлайсиз?

— Бу нарса битта ўзимнинг қўлимдан келмайди. Конструктор, машина электр тизимини яхши биладиган одам ҳам керак… Кейин мени дарслардан озод қилишингизга тўғри келади.

— Ҳимм, мана шуниси чатоқ. Мен-ку, бемалол сизга имконият яратиб бераман. Бироқ талабалар, шогирдларингиз-чи, улар қандай қабул қилишаркан?

— Ўрнимга бошқа биров дарс ўтиб турса…

— Майли, шундай қиламиз. Аммо Лондондаги университет билан ўзингиз гаплашасиз.

— Янаги ойда шартнома муддатим тугайди. Эҳтимол, бирор олти ойга шартнома тузмай тураман.

— Ҳа, тўғри, шундай қилганингиз маъқул. Энди ҳурматли профессор, ишни бошланг. Бугундан бошлаб сиз озодсиз.

— Хўп, — дея Фазлиддин ўрнидан турди.

Фазлиддин кетганидан кейин ректор кулди. “Лекин бопладим. Битта айлантириб, ҳамма нарсани бўйнига юклаб ташладим. Агар у қиладиган иш ўхшаб кетса, нур устига аъло нур, аммо ўхшамаса ҳам ҳеч қандай зиёни йўқ. Лекин ҳурматли ректор жаноблари шошма-шошарлик қилманг, сиз ҳали жуда узоққа боришингиз керак”, дея кўнглидан ўтказди у.

Фазлиддин эса қандай қилиш керак, дея хаёл сурганича йўлида давом этарди. Хўп, машина электригини топиш мумкин, аммо конструкторни қаердан топади?.. Ундан кейин машиналарга хизмат кўрсатадиган жой… “Шошма, болалар ёрдам беришади. Цехда деярли ҳаммада машина бор… Бугуноқ шу масалани ҳал қилишим керак”.

Унинг боши оғрий бошлади. «Бугун дарс ўтмайман. Бугун чарчадим. Балки, кеча, олдинги кун чарчамагандирман… Аммо ҳозир билиняпти. Ким нима деб ўйласа ўйласин, уйга кетаман», дея кўнглида ўтказди у.

Сўнг ўша чарчоқ машина ҳайдаб кетаётганида ҳам билинди. Чунки бир-икки марта кўзи илиниб, сал қолса олдинда кетаётган машинага етиб олаёзди.

Юзига бир-икки марта шапалоқ урди. Унинг ҳам кучи узоққа бормади.

Уйда эса Малоҳат киприклари пирпираган кўйи кутиб олди.

— Нима бўлди?! — дея сўради ҳаяжон билан.

— Ҳеч нима, — деди Фазлиддин.

— Нега рангингиз оқарган?

— Оқарибдими?

— Қон йўқдай.

— Йўғ-э!

— Ҳа. Дарров кириб ётинг, ҳозир мен сизга новвот чой дамлайман.

— Менимча, чарчоқники.

Ҳақиқатан шундай эди. Фазлиддин, мана, неча кундирки, тонгги соат тўртда уйғонади. Шу бўйи кўз юммайди. Аввал таҳажжуд намозини ўқийди. Сўнг Қуръон тиловат қилиб, бомдод намозини ўқийди, кейин яна тиловатга ўтиради. У ёғи кетди. Қарабсизки, соат миллари кечки ўн бирга яқинлашиб қолган. Дарров ухлаш керак. Эртаси куни эса аҳвол яна шундай…

У Малоҳатнинг чой дамлаб келишигача етолмади. Ухлаб қолди. Қотиб ухлади. Шунчалик қотиб ухладики, ҳатто Малоҳат унинг нафас олишини текшириб кўришига тўғри келди…

(Асарнинг давомини бироздан кейин ўқийсиз)